Państwowa Inspekcja Pracy nie ma narzędzi do walki z nadużyciami w umowach cywilnoprawnych. Reforma tej instytucji ma to zmienić

 Od wielu lat się mówi o tym, żeby Państwowa Inspekcja Pracy posiadała skuteczne narzędzia do przeciwdziałania zjawisku nadużywania umów cywilnoprawnych. Jako Państwowa Inspekcja Pracy kończymy już pracę nad projektem zmian do ustawy o PIP. Chcemy go przedstawić zespołowi, który zostanie powołany przez marszałka Sejmu i minister Agnieszkę Dziemianowicz-Bąk – zapowiada w rozmowie z agencją Newseria Biznes Marcin Stanecki.

Wstępny projekt trafił do okręgowych inspektoratów pracy w celu konsultacji. Jeszcze w tym roku ma trafić do Rady Ochrony Pracy.

W naszym projekcie jest mowa o tym, żeby inspektorzy pracy byli wyposażeni w możliwość wydawania decyzji, czyli środka o charakterze rozkazującym. W drodze tej decyzji inspektor pracy, jeżeli stwierdzi, że umowa-zlecenie jest obejściem prawa, będzie mógł wydać nakaz, decyzję administracyjną, która spowoduje, że pracodawca będzie zobowiązany do zawarcia z daną osobą umowy o pracę. Chcemy, żeby odwołanie od tej decyzji, bo oczywiście musi być możliwość odwołania, trafiała do sądu pracy, który będzie mógł przeprowadzić szerokie postępowanie dowodowe – mówi Główny Inspektor Pracy.

Zgodnie z przepisami umowa o pracę i umowa-zlecenie mogą się charakteryzować podobnymi cechami, co utrudnia rozróżnienie świadczenia pracy na obu podstawach. W orzecznictwie sądów powszechnych wskazuje się, że zarówno umowa o pracę, jak i umowa-zlecenie są umowami starannego działania. Jest to jedyna wspólna cecha obu umów, która nie budzi wątpliwości i pozostaje bez wpływu na ustalenie rodzaju umowy. Kluczowym kryterium dla potencjalnego przekwalifikowania jest istnienie stosunku podporządkowania oraz możliwość wydawania poleceń osobom świadczącym usługi w ramach umów cywilnoprawnych.

Jak przyznaje Marcin Stanecki, obecnie PIP nie ma narzędzi do walki z nadużyciami w zakresie stosowania umów cywilnoprawnych. Inspektor pracy może wydać po kontroli wniosek w wystąpieniu, nie ma on jednak mocy prawnej, a niezastosowanie się do niego nie wiąże się z żadną karą. Jedyną drogą do przekwalifikowania umowy cywilnoprawnej na umowę o pracę jest wystąpienie do sądu z powództwem o ustalenie istnienia stosunku pracy.

Jeżeli inspektor widzi, że są umowy cywilnoprawne i uznaje, że one są obejściem prawa, może złożyć pozew, nie pytając osoby, która wykonuje tę pracę. Niechętnie z tego korzystamy, w zeszłym roku złożyliśmy 52 pozwy, które objęły 58 osób. Postępowania przed sądami pracy trwają bardzo długo, co ważne zaś – jeżeli osoba, w imieniu której występuje inspektor, nie chce pracować na podstawie umowy o pracę, to dla sądu najważniejsza jest wola stron. Jeżeli wolą stron było zawarcie umowy cywilnoprawnej, nawet jeżeli ona jest zawarta w warunkach charakterystycznych dla stosunku pracy, to w takiej sytuacji inspektor przegrywa – tłumaczy Marcin Stanecki.

Wprowadzenie możliwości przekształcania umów cywilnoprawnych zawartych w warunkach charakterystycznych dla stosunku pracy w umowy o pracę jest konieczne, zwłaszcza w kontekście dyrektywy platformowej, którą Polska musi wdrożyć w ciągu dwóch lat. Jak podaje KE, większość pracowników platformowych w UE ma formalnie status samozatrudnionych. Wielu z nich musi przestrzegać tych samych zasad i ograniczeń co pracownicy etatowi, zatem wykonują de facto pracę etatową i powinni mieć te same prawa pracownicze. W 2022 roku za pośrednictwem platform cyfrowych (jednej lub kilku) pracowało w UE ponad 28 mln osób. W 2025 roku może ich być już 43 mln.

Chcemy jednak wyjść poza dyrektywę platformową i mieć możliwości wydawania decyzji nie tylko w zakresie pracowników platformowych, ale dla wszystkich osób, które pracują na podstawie umów cywilnoprawnych – zapowiada Główny Inspektor Pracy. – Sam jestem zwolennikiem swobody zawierania umów, to podstawowa zasada wynikająca z prawa cywilnego. Nie jestem więc wrogiem umów cywilnoprawnych, ale chciałbym, żeby w tych sytuacjach, kiedy inspektor stwierdza, że dochodzi do ewidentnego naruszania prawa, miał on możliwość skutecznego reagowania i przeciwdziałania nadużywaniu umów cywilnoprawnych.

Reforma PIP ma wzmocnić instytucję, by mogła skutecznie reagować na naruszenia praw pracowniczych, chroniąc przy tym zarówno pracowników, jak i uczciwych pracodawców. Obecnie, jeśli w wyniku kontroli PIP okaże się, że umowa cywilnoprawna zastępuje niezgodnie z prawem umowę o pracę, pracodawca otrzyma karę grzywny w wysokości od 1 tys. do 30 tys. zł.

Uczciwi pracodawcy zwracają nam uwagę, że nie opłaca się być uczciwym, ponieważ ich konkurent zatrudnia wszystkie osoby na podstawie umowy-zlecenia, nie musi im zapewniać odpowiednich warunków BHP, te osoby pracują do utraty tchu, płacą niższe daniny publiczne. Nie chcemy, żeby ktoś, kto zna więcej kruczków prawnych, był w korzystniejszej sytuacji niż ten, kto chce być uczciwy – podkreśla Marcin Stanecki.

Z danych GUS wynika, że na koniec marca 2024 roku pracę na podstawie umów-zleceń i pokrewnych, czyli umów agencyjnych, o świadczenie usług, umów uaktywniających, aktów powołania oraz umów z członkami rad nadzorczych, wykonywało w Polsce blisko 2,3 mln osób.

Rocznie przekształcamy około 2 tys. umów cywilnoprawnych w umowę o pracę. Odbywa się to jednak na zasadzie przekonywania, w drodze negocjacji, porozumienia między podmiotem kontrolowanym a inspektorem. Te sukcesy wynikają tylko z umiejętności rozmów inspektora pracy i przekonywania, a nie instrumentów o charakterze władczym – mówi Marcin Stanecki.